Heggen zijn veel meer dan alleen een natuurlijke afscheiding van weilanden. Ze hebben ook grote betekenis voor de biodiversiteit in een gebied, zorgen voor bescherming bij hoogwater, slaan koolstof op en produceren voedsel voor mens en dier. Dat betoogde onderzoeker dr. Kenneth Rijsdijk, auteur van het boek ‘Heg. Een behaaglijk landschap voor mens en dier’, op 22 mei jongstleden, tijdens een bijeenkomst voor vrijwilligers en Vrienden van De Maasheggen. De presentatie van Rijsdijk vormde onderdeel van een programma dat Maasheggen UNESCO had georganiseerd ter gelegenheid van de Internationale Dag van de Biodiversiteit.
In amper een eeuw tijds is het aantal strekkende kilometers heg in Nederland met bijna 70 procent afgenomen. De teruggang is het gevolg van onder meer urbanisatie, herverkaveling van gronden en de keuze voor prikkeldraad als alternatief voor de heg. “Is het erg dat er zoveel heggen zijn verdwenen?”, legde Rijsdijk zijn gehoor voor, om die vraag zelf met een volmondig ‘ja’ te beantwoorden. “Heggen zijn eeuwenoude landschapselementen die zorgen voor vergroting van de biodiversiteit, plaagbestrijding en bescherming tegen overstromingen en besmettelijke ziektes. Daarnaast slaan heggen koolstof en water op, gaan ze de verspreiding van pesticiden tegen en verlagen ze de temperatuur in het landschap. Het ruimen van heggen is daarom ook een van de redenen, waarom het zo slecht gaat met de natuur in Nederland.” Uit wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat aan heggen liefst 21 verschillende functies kunnen worden toegekend. Van productie (voedsel, kruiden, hout) tot het beperken van de overlast die onder meer overstromingen, wind en ziektes veroorzaken. “In Limburg worden nu allerlei ingewikkelde technische oplossingen bedacht om nieuwe overstromingen te voorkomen, maar de oplossing is veel simpeler: zorg ervoor dat de heggen terugkomen in het landschap.” Heggen zorgen daarnaast voor welbehagen, natuurbeleving en recreatie. Ze geven bovendien identiteit aan een gebied. Rijsdijk, lachend: “Ik heb onlangs, tijdens het NK Maasheggenvlechten, nog een 22e functie ontdekt: sportiviteit.”
Rijsdijk wil niet alleen dat het ruimen van heggen stopt, hij pleit er voor om meer heggen aan te leggen. Juist in deze tijd. “Pas de laatste tien jaar wordt serieus onderzoek gedaan naar hoe natuur de landbouw kan helpen. Heggen spelen daar, om allerlei redenen, een belangrijke rol in. Als ik boeren mag adviseren: je kunt beter een heg neerzetten dan een hek.”
Soortentellingen
Tijdens de drukbezochte bijeenkomst in het Boothuis in Oeffelt gaf Jelle Abma (SOVON) een toelichting op het broedvogelonderzoek waar in De Maasheggen mee is gestart. Het onderzoek naar de broedvogels is een van de soortentellingen die afgelopen najaar, op initiatief van Staatsbosbeheer, Brabants Landschap en vijf kennisorganisaties (RAVON, FLORON, Vlinderstichting, Dassenwerkgroep en SOVON), is gestart. Meer dan 70 vrijwilligers trekken regelmatig het gebied in om de daar aanwezige planten en dieren te tellen. Bij het broedvogelonderzoek zijn alleen al meer dan twintig vrijwillige tellers betrokken. Zij worden op dit moment getraind om de geluiden van de broedvogels te herkennen. Voor die grote betrokkenheid van vrijwilligers sprak Josan Meijers, voorzitter van de stuurgroep Maasheggen UNESCO, haar waardering uit. “Grote dank aan u en aan al die anderen die tijd en energie stoppen in het behoud en de ontwikkeling van dit mooie gebied”, aldus Meijers.
Het Collectief Deltaplan Landschap heeft een iets ruimere grens gekregen. Bij Boxmeer zitten we nu van de spoordijk tot de Maas, en bij Cuijk van de Graafsedijk tot de Maas.
Van 2023 tot en met 2028 is er Agrarisch Natuurbeheer – ofwel ANLB – subsidie mogelijk binnen onderstaande grenzen.
De uiteindelijke mogelijkheden zijn altijd afhankelijk van budgetten en in overleg met de veldcoördinator.
Het heeft dit jaar iets langer geduurd. Waar we in een normaal jaar al in december bij deelnemers aan de tafel zitten is dat nu in maart begonnen. Dat heeft onder andere te maken met een overgang naar een nieuw Gemeenschappelijk Landbouw Beleid.
Onze beheerpakketten zijn met de ervaring van de afgelopen 7 jaren en met goede overeenstemming met de provincie flink gepolijst. Zo zijn er ook een aantal pakketten bij gekomen.
Vragen? Mail naar info@collectiefdeltaplan.nl of bel 0624920971.
We hebben met jullie teruggekeken naar wat we bereik hebben de afgelopen 7 jaar als Collectief. En met jullie samen vooruit de gekeken naar de komende zes jaar.
Het Collectief Deltaplan Landschap en Stichting Twickel zijn samen een groot landschapsherstelproject gestart op landgoed Twickel in Overijssel en landgoed Hof te Dieren in Gelderland. Het Collectief is een vereniging die zich inzet voor agrarisch natuurbeheer. Stichting Twickel beheert verschillende landgoederen en beschermt daarvan het natuurschoon en landschappelijke karakter, waarbij de agrariërs op de landbouwgronden een cruciale rol spelen.
Het doel van het project is om samen met agrariërs de biodiversiteit te stimuleren, het landschap te verrijken en de cultuurhistorie te versterken. Daarvoor wordt ten eerste het netwerk van houtwallen hersteld en uitgebreid: in totaal wordt 2,5 kilometer houtwal hersteld of aangelegd. Houtwallen herbergen allerlei planten- en diersoorten, in het bijzonder wanneer ze in een netwerk verbonden zijn met elkaar en met andere landschapselementen, bossen of natuur. Bovendien heeft een houtwal een zon- en een schaduwkant, waardoor iedere kant van het wallichaam zijn eigen soorten kent.
Nieuwe houtwallen verrijken de landschappelijke structuur. foto Gertjan Sengers
Verder worden 18 kilometer struweelhagen en 6 kilometer houtsingels aangelegd om de ontbrekende schakels in het netwerk van landschapselementen te realiseren. Ook worden 24 hectare kruidenrijke graslandstroken ingezaaid en 10 hectare meerjarige vogelakkers aangelegd, beide goed voor vele vogels en insecten. Ten slotte is het delen van kennis een belangrijk onderdeel van het project, onder meer door het organiseren van kennisbijeenkomsten.
Het herstel en de aanleg van de houtwallen, evenals de aanleg van de singels vinden plaats op landgoed Twickel in Overijssel, dat 4.500 hectare omvat en van oudsher een afwisselend Twents landschap kent. Er komen bos, hei, beekdalen, es-complexen en heideontginningen voor, met landschapselementen als houtwallen, hagen, solitaire bomen, esrandbeplantingen en steilranden. De struweelhagen komen grotendeels op landgoed Hof te Dieren in Gelderland. Dit 1.000 hectare grote landgoed bestaat uit bossen op de Veluwezoom en weilanden met hagen in de uiterwaarden van de IJssel.
Dit is een tweejarig project. Dit plantseizoen zijn al de eerste 1,4 kilometer houtwal, 11,3 kilometer struweelhaag en 5,7 kilometer houtsingel aangelegd. Komend najaar worden de eerste kruidenrijke graslandstroken ingezaaid. Volgend jaar worden de resterende landschapselementen gerealiseerd. In het project wordt nauw samengewerkt met de agrariërs van Twickel, om zo de landbouw op de landgoederen natuurinclusiever te maken.
Een nieuw aangelegde houtwal. foto Gertjan Sengers
Dit project is één van de GLB-pilots Toekomstbestendige Landbouw en is gefinancierd uit het Programma voor Plattelandsontwikkeling POP3+ voor Nederland (POP3) en deels uit het Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling (ELFPO).
Het collectief is zelf verantwoordelijk om haar deelnemers te controleren op de juiste uitvoering van de beheervoorwaarden. De schouwcommissie is vervolgens opgesteld om de deelnemers te controleren en adviseren.
Schouwcommissie
De verantwoordelijkheid van de schouwcommissie is de controle van beheerpakketten in het veld. Tijdens de jaarlijkse schouw wordt normaal gesproken één derde van alle beheerpakketten gecontroleerd door de schouwcommissie. Ditmaal hebben we ervoor gekozen om alles te controleren. De commissie bestaat deels uit bestuur en deels uit deelnemers.
Daarnaast kan de schouwcommissie nog aanvullend schouwen, naar aanleiding van een signaal uit het veld of een bevinding van de NVWA.
Resultaten
In 2021 zijn er 5 beheerpakketten met 358 elementen gecontroleerd door de schouwcommissie. In dit gebied zitten 31 deelnemers met contracten.
Kruidenrijk grasland 5b 10,44 hectare
Bij deze pakketten is er systematisch toegewerkt naar een kruidenrijk grasland – voor zover dat mogelijk is op de rijke klei van de Maasheggen. Eigenlijk zou je op een perceel als deze eerst twintig jaar lang moeten maaien en afvoeren – tweemaal per jaar – om de verschraling te krijgen die nodig is voor dit pakket. De schouwcommissie vond de variatie van de graslanden teleurstellen – het werd namelijk gedomineerd door mals gras met stukken ridderzuring en hier en daar wat andere kruiden, onder andere klaver. Dat is op zich heel aardig, maar vlakdekkend beheer zou meer dan dit moeten kunnen opleveren.
Advies: Je zou de graslanden deels moeten frezen en inzaaien met een autochtoon maasheggenmengsel om toch de kruidenrijkheid te krijgen die we nastreven. Eind 2021 zijn er op een aantal locaties autochtone maasheggenmengsels ingezaaid dank zijn de biodiversiteitsubsidie.
Graslandrand 5h 27,88 hectare
De 103 graslandranden die we hebben geschouwd dit jaar waren van wisselend succes. Een graslandrand is een strook van 6 meter langs de heg die niet wordt bespoten en niet wordt geïnjecteerd. Zo krijgen kruiden een kans langs de heggen en in de ruigte die ontstaat kunnen vogels en insecten een schuilplaats vinden. De meeste graslandranden die we hebben gecontroleerd hebben weinig kruiden. Enerzijds zal het droge jaar parten spelen, anderzijds kunnen we als collectief andere methodes proberen om de kruidenrijkheid te krijgen.
Helaas hebben we dit jaar één deelnemer geconstateerd met geïnjecteerde randen. Dit vinden we als collectief erg jammer, omdat er ook deelnemers zijn die wel hun best doen om de 6 meter strook vrij te houden van mest injectie. Het bestuur zal hier een sanctie voor op moeten leggen.
Kruidenrijke akkerrand A19a2 14,02 hectare
De schouw kwam dit jaar langs 18 kruidenrijke akkerranden. Dit is een uitdagend pakket. Omdat er veel aspecten een rol spelen bij een goede akkerrand. Denk aan grond, inzaaien en het beheer. We kwamen zowel goede als slechte akkerranden tegen.
Advies: De akkerranden die zijn verruigd met distels en ridderzuring maaien en afvoeren en dan opnieuw inzaaien. Het collectief zal de betreffende deelnemers hierover informeren.
Struweelhaag 22a 36,9 kilometer
De schouwcommissie was positief over de kwaliteit van het beheer van de struweelheggen en knip- en scheerheggen. Beide worden jaarlijks beheerd door de groenploeg van VNC. Daardoor heeft het collectief een scherpe regie op de uitvoering.
Puntje van aandacht blijft de woekeraars als hop, braam, vlier of sleedoorn in de heg. Wel geeft dit juist dynamiek aan de soorten heggen die er staan.
Advies: Op plekken waar hop, braam, vlier of sleedoorn de meidoorn teveel gaat overwoekeren moet deze worden teruggepakt. Op een enkele plek moet er daarna meidoorn worden teruggeplant.
De struweelheg wordt beheerd als een brede en hoge heg. Waarbij de overlast van overhangende takken wordt beperkt. Ongeveer eens in de zes jaar wordt de heg teruggepakt. Deze dynamiek zorgt ervoor dat de heg zich weer kan verjongen wat belangrijk is voor een aantal soorten. Wanneer welke heg specifiek wordt teruggezet en hoever is maatwerk. Vaak zitten er knotessen of eiken, oude vlechtrestanten of al eerder beheerde meidoorns waar je rekening mee moet houden.
Veel voorkomende soorten in de struweelheggen die we hebben geschouwd in de Maasheggen zijn (verschillende varianten van) meidoorn, sleedoorn, vlier, hop, spaanse aak, wilde roos, rode kornoelje, wegedoorn. Daarnaast staan er opgaande bomen als (knot)essen en (knot)eiken in de heg.
Heggen staan vaak op de scheiding tussen verschillende eigenaren. Langs de weg beheert de groenploeg van VNC in opdracht van de gemeente, waardoor ze de heg driekantig kunnen beheren. De kant van de heg langs de weg is dan zo beheerd dat hij veilig is voor verkeer. Overigens wordt steeds beter met andere grenseigenaren waar onder afspraken gemaakt over het beheer van grensheggen. Komend jaar wordt er door gebiedspartijen samen gewerkt in het beheerprogramma BOOM om deze afstemming beter te maken.
Knip- en scheerheg 23a 14,7 kilometer
De 59 knip- en scheerheggen die we hebben geschouwd worden beheerd volgens de afspraken. Jaarlijks worden de heggen aan 3-zijdes gesnoeid. Op de ‘snoei-op-groei’ methode waarbij de heg steeds een klein stukje breder en hoger mag worden. Hierdoor kan de heg zich beter vertakken en wordt het een robuuste knip- scheerheg. Op sommige plekken zien we hierdoor zelfs bloesem en bessen in de knip- scheerheggen.
Meerjarige vogelakker 16B 15 hectare
Een vogelakker bestaat afwisselend uit twee stroken: een strook met luzerne en een strook met kruiden. Luzerne heeft weinig last van vervelende insecten en heeft een positief effect op de bodem; de bodem krijgt meer structuur. De luzernestrook wordt tweemaal per jaar gemaaid, anders wordt de luzerne te houtig en ruig. Tussen de luzerne zitten veel insecten die als voer dienen voor jonge vogels waaronder geelgorzen. Daarnaast wordt de gemaaide luzerne gebruikt als eiwitrijk veevoer. De stroken met het granenmengsel bevatten zaden die ’s winters dienen als voedsel voor vogels. Ook biedt het beschutting voor veel vogels als ze worden aangevallen door bijvoorbeeld sperwers. Het granenmengsel blijft in de winter namelijk staan.
Een van de vogelakkers begin juni 2021 in Beugen bij een deelnemer van het Collectief Deltaplan Foto: Peter Ceelen
Door het hoge water in de zomer van 2021 zijn veel vogelakkers bedekt met een laag slib. Hierdoor zijn de gewassen verloren gegaan en zal het advies zijn om ze begin 2022 opnieuw in te zaaien. Het collectief zal weer nou betrokken zijn bij het inzaaien om de eerder op gedane kennis bij andere locaties in te zetten en verder uit te breiden.
Conclusies
Voor twee deelnemers zal het bestuur helaas een sanctie op moeten leggen. Het gaat om het injecteren en spuiten van graslandranden.
Sanctieprotocol
Als collectief hebben we een sanctieprotocol. Hierin staat vastgelegd hoe het bestuur omgaat met overtredingen binnen het collectief.
Mogelijke sancties zijn:
Waarschuwen van de deelnemer
Opschorten betaling
Korting op de uitbetaling
Niet uitbetalen
Boete/terugvordering eerder uitgekeerde vergoedingen over de betreffende beheermaatregel
Ontbinding van het contract
Welke het bestuur kiest is afhankelijk van de ernst, omkeerbaarheid, hersteltermijn en de welwillendheid van de deelnemer om mee te werken.
Het sanctieprotocol is ook beschikbaar op onze website.
Dit jaar hebben we in september – oktober geschouwd. Dit is prima bevallen. Sowieso is het aan te bevelen om elk jaar een andere maand te schouwen. Dan krijg je de pakketten toch anders mee. Dit komt ten behoeve van de kwaliteit.
Schouwformulieren
De laatste jaren hebben we – net als de vorige schouwronde – een pragmatische aanpak genomen voor de schouw – met de kaart het deelgebied op A3 tactisch aflopen, waarbij je tijdens de wandeling goed oplet of het beheer naar wens is. Ervoor was dit jaar ook gekozen om het hele gebied steekproefsgewijs te schouwen omdat er in 2020 geen schouw heeft plaatsgevonden. Dit gaat veel sneller en het lijkt vooralsnog alsof dit niet ten koste gaat van de kwaliteit van de schouw.
Met behulp van de aantekeningen op de kaart wordt vervolgens de schouwformulieren ingevuld, die daarna door de bestuurder Ecologie en de deelnemer zelf worden ondertekend.
Deelnemers aanwezig bij de schouw
Net zoals afgelopen jaren is het niet altijd gelukt om in het veld – met de deelnemer erbij – te schouwen. Dat wil zeggen dat je bij elk beheerpakket een deelnemer moet vragen om mee te kijken. Misschien moeten we pragmatisch blijven en de deelnemer pas betrekken bij de resultaten van de schouw – er vanuit gaande dat veel deelnemers vaak wel iets beters te doen hebben.
Uiteraard moet de deelnemer wel achteraf de schouwformulieren ondertekenen. Dat kan een goed moment zijn om de resultaten van de schouw te bespreken.
Beheerpakketten ook op onze website
De voorwaarden van beheer zijn toegankelijk op onze website.
1,2 kilometer heg geplant in UNESCO-gebied Maasheggen
Op 1 april stonden we in de sneeuw de heggen terug te planten die hier vroeger (1950) stonden. Van links naar rechts: Evi Sengers VNC, Jeu Verstraaten, oud-wethouder gemeente Boxmeer, Jeroen Veldman Staatsbosbeheer, Rob Christiaans projectleider bij de provincie Brabant, Gerald Willemsen kavelruilcoördinator Maasheggen, Jaap Dirkmaat directeur VNC, Jan Martens huidige eigenaar, foto Lars van Peij projectleider Maasheggen VNC
Op vrijdagmiddag 1 april werden door diverse gebiedspartijen gezamenlijk de laatste meters van een groot heggenherstelproject aangeplant. Het was het letterlijke sluitstuk van een nieuw netwerk van 1,2 kilometer aan heggen, waarvan de rest al eerder machinaal was geplant door de groenploeg van de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap (VNC).
Met de plantmachine van VNC gaat het een stuk sneller. foto Lars van Peij
In heel Nederland is er sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog zo’n 400 duizend kilometer aan heggen, elzenhagen en houtwallen verdwenen. Ook in Brabant is door schaalvergroting veel van ons oude landschap verdwenen. Het Brabantse Maasheggengebied is het laatste grootschalige heggenlandschap van ons land, dus als er dan gaten in vallen dan is dat extra pijnlijk. Met de aanplant van deze nieuwe heggen wordt een deel van het karakteristieke Maasheggenlandschap weer in het patroon van 1950 hersteld.
Dit heggenpatroon in Beugen is eeuwenoud. foto Lars van Peij
De Maasheggen is tevens het oudste cultuurlandschap van Nederland. Dit eeuwenoude landschap dat al in de Romeinse tijd bestond is onder meer gekenmerkt door de vele gevlochten heggen, die uitermate geschikt waren om vee binnen en roofdieren buiten het land van de boeren te houden. Ook nu nog worden er nog heggen gevlochten, onder meer tijdens de jaarlijkse kampioenschappen.
Bovendien komen er enorme aantallen vogels, amfibieën, zoogdieren en insecten op zo’n heggenlandschap af. Door de vele overgangen tussen de percelen en de heggen herbergt dit landschap talloze soorten, veel meer nog dan een bos!
foto Lars van Peij
Dankzij een extra bijdrage van de Postcode Loterij in 2016 heeft de VNC in het Maasheggengebied percelen kunnen kopen om de heggen veilig te stellen. Ook de erkenning van de Maasheggen als UNESCO-biosfeergebied in 2018 was onderdeel van dit project.
Dankzij de extra bijdrage regende het de afgelopen jaren andere positieve ontwikkelingen in de Maasheggen. Het gaf een flinke impuls aan het agrarisch Collectief Deltaplan Landschap, waarin 40 boeren meededen aan het collectief beheer van heggen, vogelakkers en kruidenstroken. Daarnaast waren er vele andere projecten ten behoeve van de biodiversiteit, zoals het poelenproject voor de kamsalamanders.
Vliegwiel
Doordat we jaarlijks met de slagmaaier snoeien met de vorm van een A komt er overal bloei in de heg. foto Lars van Peij
Goed heggenbeheer
Steeds meer gemeentes en andere partijen zijn inmiddels aangehaakt bij het collectieve heggenbeheer. Daardoor wordt er nu ruim 120 – van de 200 in totaal – kilometer in het Maasheggengebied op ecologisch verantwoorde wijze beheerd door de VNC.
De aankoop van de strategisch gelegen percelen door de VNC is mogelijk door de vrijwillige kavelruil die plaatsvindt in de Maasheggen. Door de ruil kan enerzijds de agrarische bedrijfsvoering van boeren worden geoptimaliseerd door gunstiger landverdeling en anderzijds het landschap worden hersteld.
De VNC zet zich dagelijks in voor een mooier Nederland. In de Maasheggen doen we dat samen met de gemeente Land van Cuijk, de provincie Noord Brabant, het Collectief Deltaplan Landschap, Staatsbosbeheer, Groen Ontwikkelfonds Brabant, Stichting Landschapsbeheer Boxmeer en vele anderen.
Voor het Collectief Deltaplan Maasheggen is het erg belangrijk om te meten of we ook echt zorgen voor meer dieren en planten in het gebied sinds we in 2016 zijn begonnen met agrarisch natuurbeheer.
Tel je ook mee?
Op maandag 4 april wordt in MFA Het Kruispunt in Beugen een informatiebijeenkomst gehouden voor vrijwilligers die het leuk vinden om met enige regelmaat dieren en planten in het Maasheggengebied te tellen.
Hoe ontwikkelt de flora en fauna in het Maasheggengebied zich? Hoe reageren planten en dieren op de verschillende vormen van beheer? En wat zijn de gevolgen van de keuze voor een meer natuurvriendelijke landbouw? Om die vragen te kunnen beantwoorden trekken in de komende jaren regelmatig vrijwilligers het UNESCO-gebied De Maasheggen in om specifieke plant- en diersoorten te tellen.
De tellingen vragen relatief weinig tijd. Het is ook niet noodzakelijk om veel kennis van de te onderzoeken planten en dieren te hebben.
Meld je aan voor de informatiebijeenkomst op maandag 4 april in MFA Het Kruispunt, Kerkplein 6 in Beugen. De bijeenkomst begint om 19.30 uur. Aanmelden kan door een mailtje te sturen naar info@maasheggenunesco.com.
De telling is een initiatief van vijf kennisorganisaties (RAVON, FLORON, Vlinderstichting, Dassenwerkgroep en SOVON), Staatsbosbeheer en Brabants Landschap. Ook de lokale IVN-afdelingen zijn betrokken.
Nieuwe houtwallen verrijken de landschappelijke structuur. foto Gertjan Sengers
